Dzwonnica Gwarków w Parku Miejskim w Tarnowskich Górach jest jednym z tych miejsc, w których symbol całego miasta spotyka się z bardzo konkretną, górniczą historią i spokojem zielonej przestrzeni. Drewniana wieża, stojąca dziś na Placu Gwarków tuż przy kościele św. Apostołów Piotra i Pawła, wygląda jak fragment dawnej kopalni przeniesiony w sam środek współczesnego miasta – i w gruncie rzeczy dokładnie tym jest. Podczas spaceru przez Park Miejski dzwonnica pojawia się nagle między drzewami i zabudową, przyciągając wzrok prostą sylwetką i charakterystycznym, namiotowym dachem krytym gontem, który jednoznacznie kojarzy się z przemysłowym, ale zarazem bardzo ludzkim dziedzictwem Tarnowskich Gór.
Pierwsze spotkanie z Dzwonnicą Gwarków w Parku Miejskim ma w sobie coś z wrażenia odkrycia „serca” miasta ukrytego na uboczu głównych tras turystycznych. Z jednej strony to zabytek, jedyna tego typu kopalniana dzwonnica w Polsce, wpisana do rejestru i otoczona szacunkiem lokalnej społeczności; z drugiej – bardzo zwyczajny element miejskiego krajobrazu, przy którym przechodzą spacerowicze, młodzież wracająca ze szkoły i uczestnicy wydarzeń odbywających się w pobliżu kościoła. Wrażenie to potęguje świadomość, że obecna konstrukcja jest repliką dawnej dzwonnicy, która przez dziesięciolecia wyznaczała rytm pracy gwarków i górników, a dziś opowiada o ich historii w sposób dużo bardziej sugestywny niż niejeden opis w muzealnej gablocie.
Lokalizacja i otoczenie Dzwonnicy Gwarków
Dzwonnica Gwarków stoi w centrum Tarnowskich Gór, na Placu Gwarków, w bezpośrednim sąsiedztwie kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła i w zasięgu krótkiego spaceru od Rynku i Parku Miejskiego. To miejsce ma własną, ciekawą historię urbanistyczną – po założeniu miasta w XVI wieku właśnie tutaj znajdował się pierwszy rynek, zanim główny plac przeniesiono w dzisiejsze miejsce, a później stanął tu dom zborny gwarków, czyli budynek, w którym górnicy zbierali się przed zjazdem pod ziemię i po wyjeździe na powierzchnię. Dzięki temu stojąca dziś na kamiennej podmurówce drewniana wieża wpisuje się nie tylko w zielone otoczenie parku, ale też w logikę dawnego, górniczego miasta, w którym przestrzenie sakralne, mieszczańskie i przemysłowe bardzo mocno się przenikały.
W praktyce dzwonnica staje się naturalnym przystankiem podczas spaceru między starówką a Parkiem Miejskim – z rynku wystarczy przejść w stronę ul. Teofila Królika, mijając kolejne kamienice i wąskie przejścia, aż nagle przestrzeń się otwiera, a przed oczami pojawia się kościół, niewielki plac i stojąca obok, nieco „schowana” między zielenią, smukła drewniana konstrukcja. To położenie sprawia, że Dzwonnica Gwarków nie jest wyłącznie pojedynczym obiektem do „odhaczenia”, ale elementem szerszej trasy – można tu zajrzeć wychodząc z Parku Miejskiego, zatrzymać się w drodze na rynek albo potraktować plac jako spokojniejszą alternatywę dla często gwarniejszego centrum.
Historia dzwonnicy – od hałdy kopalni po serce miasta
Początki przy kopalni Fryderyk
Rodowód Dzwonnicy Gwarków sięga czasów intensywnego rozwoju górnictwa w okolicach Tarnowskich Gór – tradycja kopalnianych dzwonnic na tych terenach jest notowana już od XVI wieku, kiedy dźwięk dzwonu regulował życie gwarków i informował o rozpoczęciu oraz zakończeniu szychty. Sama opisywana wieża powstała jednak w XIX wieku jako drewniana dzwonnica stojąca na północnym zboczu hałdy popłuczkowej Królewskiej Kopalni Fryderyk w Bobrownikach, gdzie służyła do ogłaszania zmian, alarmów i ważnych wydarzeń na terenie zakładu. Wystarczy wyobrazić sobie ten obraz: surowy, przemysłowy krajobraz hałdy, zabudowania kopalni, tory kolejki wąskotorowej i na tym tle wysoka, drewniana konstrukcja, której bicie dzwonu było jednym z najważniejszych dźwięków codzienności pracujących tu ludzi.
Na początku XX wieku dzwonnica została przeniesiona z rejonu kopalni Fryderyk na teren kopalni dolomitu Blachówka w Bobrownikach-Blachówce, gdzie ustawiono ją przy nasypie kolei wąskotorowej. Tam pełniła tę samą, bardzo praktyczną funkcję – dzwon szychtowy wyznaczał czas pracy, a jednocześnie był sygnałem alarmowym, który w razie wypadku lub zagrożenia natychmiast mobilizował górników i obsługę zakładu. Podczas II wojny światowej oryginalny dzwon został skradziony, a jego miejsce zajął staliwny dzwon pochodzący z budynku szkoły w dzisiejszej dzielnicy Górniki, który później trafił do Tarnowskich Gór i do dziś pozostaje jednym z najcenniejszych elementów całej konstrukcji.
Przeniesienie na Plac Gwarków
W latach 50. XX wieku los dzwonnicy stanął pod znakiem zapytania – zmiany w górnictwie i przekształcenia terenów kopalnianych mogły sprawić, że obiekt zwyczajnie zniknie, rozpadając się powoli na uboczu lub zostając rozebranym. W 1954 roku członkowie Stowarzyszenia Miłośników Historii i Zabytków Ziemi Tarnogórskiej (dziś działającego jako Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej) dokładnie zinwentaryzowali dzwonnicę, opisując jej konstrukcję i detale, a następnie doprowadzili do decyzji o przeniesieniu jej do centrum miasta. W lutym 1955 roku drewniana wieża została rozebrana, przetransportowana do Tarnowskich Gór i ponownie zmontowana na Placu Gwarków – dokładnie w miejscu, gdzie wcześniej stał dom zborny gwarków, co nadało całemu przedsięwzięciu wymiar symbolicznego „powrotu” dzwonnicy do serca górniczej społeczności.
Podczas montażu w nowej lokalizacji przeprowadzono gruntowną renowację: wymieniono cztery główne rozpory, odnowiono gontowy dach, uzupełniono odeskowanie i zakonserwowano drewno, ustawiając całość na nowym, betonowym fundamencie obmurowanym kamieniem dolomitowym. Uroczyste odsłonięcie dzwonnicy odbyło się 22 lipca 1955 roku, a w 1966 roku obiekt wpisano do rejestru zabytków nieruchomych województwa katowickiego, potwierdzając jego rangę jako wyjątkowego świadka przemysłowej historii regionu. Co ciekawe, przez lata uważano, że sama konstrukcja pochodzi z XVI wieku, co znalazło odzwierciedlenie w dawnych opisach konserwatorskich, choć dzisiejsze badania i opracowania wskazują jednoznacznie na XIX‑wieczne pochodzenie pierwowzoru.
Replika i współczesne oblicze
Kilkadziesiąt lat po przeniesieniu okazało się, że pierwotna drewniana konstrukcja nie wytrzymuje próby czasu – ekspozycja na warunki atmosferyczne i naturalne procesy degradacji sprawiły, że w drugiej połowie lat 80. XX wieku konieczne było podjęcie zdecydowanych działań. Zdecydowano się na wykonanie pełnej repliki dzwonnicy, z zachowaniem jej formy, proporcji i detali, przy jednoczesnym zabezpieczeniu tych elementów, które dało się ocalić; oryginalny staliwny dzwon i metalowe zawieszenie pozostały, stając się łącznikiem między dawną a współczesną wersją obiektu. Dzięki temu dzisiejsza Dzwonnica Gwarków jest jednocześnie wiernym odtworzeniem historycznej wieży i trwałym, bezpiecznym zabytkiem, który można podziwiać z bliska, nie obawiając się o stan konstrukcji.
W kolejnych dekadach dzwonnica poddawana była kolejnym pracom konserwatorskim i drobnym renowacjom, a jej symboliczne znaczenie w życiu miasta konsekwentnie rosło – do tego stopnia, że dziś trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek opowieść o Tarnowskich Górach bez zdjęcia lub choćby wzmianki o tej charakterystycznej wieży. W 2020 roku pojawił się nowy dzwon z inskrypcją „Montes Tarnovicense Anno Domini 2020” oraz herbami Tarnowskich Gór i Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej, jeszcze mocniej podkreślając współczesny wymiar troski o dziedzictwo górnicze i ciągłość lokalnej tradycji.
Architektura i detale konstrukcji
Architektura Dzwonnicy Gwarków jest na pierwszy rzut oka prosta, ale w tej prostocie kryje się logika typowo przemysłowego, użytkowego obiektu z epoki górniczego rozkwitu regionu. Wieża ma klasyczną, słupową konstrukcję wykonaną z drewna, z dolną partią szalowaną deskami i wyraźnie zarysowanymi pionowymi elementami nośnymi, które dodają bryle lekkości i pionowej dynamiki. Całość stoi na masywnej podmurówce z kamienia wapiennego lub dolomitowego, która nie tylko stabilizuje wieżę, ale też wizualnie „przykleja” ją do ziemi, tworząc czytelny, kamienny cokół odcinający się od otaczającego bruku i zieleni.
Najbardziej charakterystycznym elementem jest namiotowy dach kryty gontem – jego proporcje sprawiają, że dzwonnica wygląda jak miniaturowa, drewniana wieża kościelna, choć w rzeczywistości służyła celom czysto technicznym. Pod daszkiem, między słupami, widoczny jest metalowy stelaż z zawieszonym dzwonem, który przy odpowiednim świetle i kącie patrzenia tworzy bardzo fotogeniczny kadr, szczególnie gdy w tle pojawia się wieża kościoła i zieleń parku. Z bliska widać też ślady kolejnych konserwacji – różne odcienie drewna, odświeżone gonty, delikatne różnice w fakturze elementów, które razem układają się w czytelną opowieść o tym, jak wiele troski włożono w zachowanie obiektu.
Symbolika dzwonnicy i dzwonu szychtowego
Choć dziś Dzwonnica Gwarków jest przede wszystkim zabytkiem i punktem orientacyjnym na mapie miasta, jej pierwotna funkcja nadawała jej bardzo konkretny, niemal intymny wymiar – dźwięk dzwonu był dla gwarków codziennym „zegarem”, wyznaczającym rytm pracy, odpoczynku i świąt. Dzwon szychtowy ogłaszał początek zmiany, przypominał o zbliżającym się zjeździe pod ziemię, ale też informował o wypadkach, uroczystościach i wyjątkowych wydarzeniach, przez co stał się jednym z najważniejszych dźwięków górniczego krajobrazu. Przeniesienie tej dzwonnicy w rejon dawnego rynku i domu zbornego gwarków sprawiło, że symbolicznie „powróciła” ona z hałd i szybów z powrotem do społeczności, której życie kształtowała przez dziesięciolecia.
Współcześnie dzwonnica nie pełni już codziennych funkcji użytkowych, ale dźwięk dzwonu rozlega się przy wyjątkowych okazjach, przypominając o górniczym dziedzictwie miasta, o św. Barbarze – patronce górników – i o ludziach, którzy budowali potęgę Tarnowskich Gór ciężką pracą pod ziemią. Dzięki temu obiekt ten nie jest tylko „martwą” konstrukcją – pozostaje nośnikiem pamięci, której materialnym znakiem jest zarówno sama drewniana wieża, jak i inskrypcja na dzwonie z 2020 roku, łącząca dawne „Montes Tarnovicense” ze współczesnym miastem wpisanym na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Powiązania z Parkiem Miejskim i szlakiem Miasta Gwarków
Dzwonnica Gwarków jest jednym z kluczowych punktów na Szlaku Miasta Gwarków – trasie, która prowadzi przez najważniejsze miejsca związane z historią górnictwa, religijnością gwarków i rozwojem miasta. W zestawieniu z pobliską kaplicą św. Barbary, kościołem św. Apostołów Piotra i Pawła, rynkiem oraz Parkiem Miejskim tworzy spójną opowieść o tym, jak Tarnowskie Góry rosły wokół kopalni, a jednocześnie szukały dla siebie miejskiej, zielonej i sakralnej przeciwwagi. Spacer tym fragmentem szlaku pozwala bardzo wyraźnie poczuć, że miasto nie jest zbudowane „od linijki”, ale narastało warstwami – od pierwszego rynku na Placu Gwarków, przez dom zborny gwarków, po dzisiejszy park i odrestaurowane świątynie.
Sam Park Miejski, ukształtowany na początku XX wieku na terenach związanych wcześniej z działalnością górniczą, jest dobrym tłem dla dzwonnicy – w jednym kadrze łączą się tu dawne hałdy, współczesna zieleń, alejki o nazwach nawiązujących do pracy pod ziemią i właśnie symboliczna wieża gwarków. W praktyce wizyta przy dzwonnicy często staje się naturalnym „przystankiem” między dłuższym spacerem po parku a wizytą na rynku czy w pobliskich kawiarniach, a cicha przestrzeń Placu Gwarków pozwala na chwilę wyciszenia po intensywniejszej części zwiedzania miasta.
Informacje dla odwiedzających:
Dzwonnica Gwarków znajduje się na Placu Gwarków w centrum Tarnowskich Gór, w sąsiedztwie kościoła św. Apostołów Piotra i Pawła i w niewielkiej odległości od Parku Miejskiego oraz rynku. Dojście pieszo z rynku zajmuje zwykle 5–10 minut – najwygodniej kierować się w stronę ul. Teofila Królika, mijając po drodze starówkę i zabytkową zabudowę; od strony Parku Miejskiego wystarczy wyjść jedną z alejek prowadzących ku centrum i kierować się w stronę widocznej sylwety kościoła.Dzwonnica jest obiektem ogólnodostępnym, stojącym na otwartym placu – oglądanie jej z zewnątrz jest bezpłatne i możliwe o każdej porze dnia, bez konieczności zakupu biletu czy wcześniejszej rezerwacji. Brak jest standardowo organizowanych wejść do wnętrza konstrukcji dla turystów; dzwonnica pełni funkcję zabytku i punktu na szlaku miejskim, a ewentualne okazjonalne wydarzenia czy uroczystości z jej wykorzystaniem ogłaszane są lokalnie przez miasto lub Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Tarnogórskiej.
Do Tarnowskich Gór można wygodnie dojechać zarówno samochodem, jak i komunikacją zbiorową; z dworca kolejowego i autobusowego dojście pieszo w okolice rynku i dalej na Plac Gwarków zajmuje kilkanaście minut, prowadząc przez historyczne centrum miasta. W okolicy znajdują się miejsca parkingowe (zarówno przy starówce, jak i przy Parku Miejskim), co ułatwia połączenie wizyty przy dzwonnicy z dłuższym spacerem po mieście, wizytą w Zabytkowej Kopalni Srebra lub Sztolni Czarnego Pstrąga i odpoczynkiem w zieleni parku.
Odbiór miejsca i wrażenia z wizyty
Wrażenie, jakie robi Dzwonnica Gwarków podczas spokojnego spaceru po Parku Miejskim i okolicach, to przede wszystkim poczucie obcowania z bardzo „lokalnym” symbolem – nie monumentalnym pomnikiem, ale skromnym, technicznym obiektem, który mimo niewielkich rozmiarów ma za sobą ogromną historię. Trudno oprzeć się refleksji, że to właśnie takie miejsca najlepiej pokazują codzienny wymiar dziedzictwa – stojąc przy kamiennej podmurówce, patrząc na drewniane słupy i gontowy dach, łatwo wyobrazić sobie gwarków czekających na bicie dzwonu i ruszających w stronę szybów, dziś zastąpionych alejkami parku i brukiem starówki.
Otoczenie dzwonnicy sprzyja chwili zatrzymania – z jednej strony słychać odgłosy miasta, przejeżdżające samochody i rozmowy przechodniów, z drugiej jednak panuje tu specyficzny spokój wynikający z położenia między kościołem, parkiem a nieco spokojniejszą zabudową centrum. Wieczorem, kiedy światła latarni podkreślają sylwetkę wieży, a ruch na ulicach wyraźnie maleje, miejsce nabiera jeszcze bardziej kameralnego charakteru, co dobrze domyka dzień spędzony na intensywnym zwiedzaniu kopalni, sztolni i starówki.
Podsumowanie
Dzwonnica Gwarków w Parku Miejskim w Tarnowskich Górach jest jednym z tych obiektów, które nie przytłaczają skalą, ale zostają w pamięci dzięki swojej historii i bardzo silnemu zakorzenieniu w lokalnym krajobrazie. To z jednej strony replika XIX‑wiecznej dzwonnicy kopalnianej, przeniesionej z terenów Królewskiej Kopalni Fryderyk i kopalni Blachówka, z drugiej – współczesny symbol miasta, stojący w miejscu dawnego rynku i domu zbornego gwarków, łączący dawne górnicze życie z dzisiejszym, spokojnym rytmem parku i starówki.
Wizyta przy tym niewielkim, drewnianym zabytku pozwala spojrzeć na Tarnowskie Góry nie tylko przez pryzmat wielkich atrakcji wpisanych na listę UNESCO, ale też przez detale, które kształtowały codzienność gwarków – dźwięk dzwonu szychtowego, prostą architekturę drewnianej wieży, kamienny cokół i sąsiedztwo kościoła oraz dawnego rynku. Dzięki łatwemu dostępowi, otwartemu otoczeniu i powiązaniu z Parkiem Miejskim oraz szlakiem Miasta Gwarków, Dzwonnica Gwarków staje się naturalnym punktem w planie zwiedzania – miejscem, które domyka opowieść o mieście gwarków i pozwala lepiej zrozumieć, jak ściśle historia Tarnowskich Gór spleciona jest z górnictwem i troską o zachowanie jego śladów w przestrzeni współczesnego miasta.